تالار فردوسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شب گذشته (۱۹ آبان‌ماه ۱۴۰۴)، صحنه همایش باشکوهی برای گرامیداشت مقام علمی و فرهنگی دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، ادیب، مورخ و پژوهشگر برجسته ایرانی بود. این مراسم که به‌عنوان بخشی از سلسله رویدادهای «شب‌های بخارا» برگزار شد، با هدف تجلیل از یک عمر تلاش زرین‌کوب در گسترش دانش و روشن‌بینی در حوزه‌های تاریخ، ادبیات، عرفان و فلسفه، و همچنین یادبود همسر گرانقدرش، قمر آریان، ترتیب یافت و جمع کثیری از استادان، پژوهشگران و دوستداران فرهنگ و ادب را گرد هم آورد.
«شب عبدالحسین زرین‌کوب»: هم‌اندیشی بر جایگاه بی‌بدیل ادیب نامدار
آیین «شب عبدالحسین زرین‌کوب» با سخنان افتتاحیه علی دهباشی، دبیر و بانی «شب‌های بخارا»، آغاز شد. او در بخشی از سخنرانی خود، به قرائت مقاله‌ای از دکتر زرین‌کوب با عنوان «حکایت همچنان باقی است» پرداخت که تصویری جامع از ویژگی‌های شخصیتی، نبوغ علمی و تعهد فرهنگی این چهره ماندگار ارائه می‌داد. حضور پرشور اساتید دانشگاه، پژوهشگران صاحب‌نام، دانشجویان و علاقه‌مندان، نشان از جایگاه رفیع عبدالحسین زرین‌کوب در سپهر فرهنگی ایران دارد. سخنرانان متعددی در این مراسم، از جمله محمود درگاهی، روزبه زرین‌کوب، حبیب‌الله عباسی و روح‌الله هادی، به ابعاد مختلف اندیشه و آثار استاد زرین‌کوب پرداختند و میراث فکری او را مورد کالبدشکافی قرار دادند.
زرین‌کوب؛ از دین‌شناسی تا تاریخ‌نگاری ژرف: تحلیل آثار فاخر استاد
یکی از محورهای اصلی سخنرانی‌ها، نقش بی‌بدیل عبدالحسین زرین‌کوب در حوزه‌های دین‌شناسی و تاریخ‌نگاری بود. محمود درگاهی، استاد دانشگاه، دکتر زرین‌کوب را «دین‌شناسی برجسته و مورخی ژرف‌نگر» توصیف کرد. وی با تأکید بر رویکرد علمی و تحلیلی زرین‌کوب به دین و تاریخ اسلام، آثار او نظیر «بامداد اسلام» و «کارنامه اسلام» را نمونه‌هایی درخشان از تلاش برای ارائه تصویری واقع‌گرایانه و روشن از تاریخ دین و تمدن اسلامی دانست. زرین‌کوب در این آثار، با بهره‌گیری از منابع دست اول تاریخی و زبانی دانشگاهی، توانست ارتباط عمیق میان تمدن اسلامی و فرهنگ ایرانی را به شیوه‌ای بدیع و مستدل تبیین کند.
نقش قمر آریان در همراهی با مسیر علمی و فرهنگی عبدالحسین زرین‌کوب
این محفل بهانه‌ای شد تا از نقش پررنگ قمر آریان، همسر و همراه دیرین عبدالحسین زرین‌کوب نیز قدردانی شود. سخنرانان از تلاش‌های بی‌دریغ، پشتیبانی مستمر و حمایت‌های معنوی قمر آریان از همسر خود یاد کردند و نقش او را در زندگی علمی و شخصی استاد، نقشی کلیدی و فراموش‌نشدنی برشمردند. در بخشی از مراسم، بریده‌هایی از مستندهای ساخته‌شده درباره دکتر زرین‌کوب و همچنین سخنان دکتر قمر آریان درباره زندگی و آثار مشترکشان به نمایش درآمد که عمق پیوند فکری و عاطفی این دو یار همدل را آشکار می‌ساخت. قمر آریان نیز خود پژوهشگری فرهیخته در حوزه ادبیات بود که آثار متعددی از او به یادگار مانده است.
تأکید عبدالحسین زرین‌کوب بر هویت ایرانی و خلیج فارس
در ادامه، روزبه زرین‌کوب، پژوهشگر تاریخ و برادرزاده دکتر زرین‌کوب، به جنبه‌های دیگری از اندیشه این چهره فرهنگی پرداخت. وی با اشاره به نگاه هویت‌مدارانه زرین‌کوب به تاریخ و جغرافیای فرهنگی ایران، یادآور شد که استاد بارها در آثار و گفتارهای خود بر اهمیت و اصالت هویت تاریخی و فرهنگی خلیج فارس تأکید کرده بود. دکتر عبدالحسین زرین‌کوب همواره در برابر هرگونه تلاش برای تغییر نام یا تحریف تاریخ این منطقه، با استدلال‌های متقن تاریخی و علمی، از خلیج فارس به‌عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از حافظه تاریخی و میراث ملی ایرانیان دفاع کرد.
میراث فکری عبدالحسین زرین‌کوب: پل ارتباطی میان ایرانیت و معنویت اسلامی
حبیب‌الله عباسی، پژوهشگر تاریخ و ادبیات، در سخنان خود به گستره وسیع آثار زرین‌کوب اشاره کرد و تأکید داشت که ستون فقرات اندیشه او را می‌توان در پیوند عمیق میان هویت ایرانی و معنویت اسلامی جستجو کرد. به باور عباسی، زرین‌کوب به زیبایی نشان داد که هویت ایرانی در طول قرون متمادی، نه تنها در تقابل با معنویت اسلامی نبوده، بلکه در تعامل و همزیستی با آن شکل گرفته است. این دو رکن اساسی، شالوده فرهنگ غنی و تفکر ژرف ایرانی را می‌سازند و زرین‌کوب خود نمونه‌ای بارز از این تلفیق هوشمندانه بود.
زرین‌کوب؛ الگویی الهام‌بخش برای پژوهشگران جوان در عرصه‌های مختلف
در بخش پایانی این بزرگداشت، روح‌الله هادی، پژوهشگر ادبیات و فلسفه، ضمن تجلیل از جایگاه علمی بی‌بدیل عبدالحسین زرین‌کوب، او را نه تنها در حوزه‌های ادبیات و تاریخ، بلکه در عرفان و فلسفه نیز صاحب‌نظر دانست. هادی به ویژگی‌های منحصربه‌فرد زرین‌کوب اشاره کرد:
وسعت مطالعات: دانش گسترده و احاطه او بر حوزه‌های متنوع.
قدرت استنباط: توانایی تحلیل عمیق و ارائه دیدگاه‌های بدیع.
هنر نگارش: سبک نگارشی شیوا و دلنشین که دقت علمی را با زیبایی زبانی در هم می‌آمیخت.
به گفته هادی، این توانمندی‌ها، زرین‌کوب را به الگویی بی‌نظیر برای پژوهشگران جوان بدل کرده است که نشان می‌دهد چگونه می‌توان میان دقت علمی و جذابیت بیانی، تعادل و هماهنگی برقرار کرد.
مراسم «شب دکتر عبدالحسین زرین‌کوب» فرصتی مغتنم بود تا بار دیگر یاد و خاطره این استاد فرزانه گرامی داشته شود و نقش ماندگار او در بازشناسی تاریخ، هویت و غنای فرهنگی ایران به نسلی جدید شناسانده شود. زرین‌کوب با تلفیق بینش تاریخی، معنویت‌گرایی و نگاه انتقادی، بی‌شک چهره‌ای بی‌بدیل در تاریخ فرهنگ و اندیشه ایران معاصر است که میراث او همچنان راهگشای مسیر پژوهشگران خواهد بود.